Aralin 6: mga modal na termino: oras at espasyo
mi citka le cirla
Mga posibleng pagsasalin:
Kumakain ako ng keso. Kumain ako ng keso. Palagi akong kumakain ng keso. Sa sandali, matatapos na akong kumain ng keso.
Ang mga panahunan sa Lojban ay opsyonal; hindi natin kailangang mag-isip palagi kung aling panahunan ang gagamitin.
Kadalasan ay niresolba ng konteksto kung ano ang tama. Nagdadagdag tayo ng mga panahunan kapag kailangan natin.
Ang mga panahunan sa Lojban ay tinatrato ang oras at espasyo nang pareho. Ang pagsasabi na Nagtrabaho ako matagal na panahon ang nakalipas ay hindi grammatically naiiba sa pagsasabi na Nagtatrabaho ako malayo sa hilaga. Ang Ingles ay tinatrato ang mga salita tulad ng kanina, ang past tense ending -ed, at mga salita ng espasyo tulad ng sa o malapit sa tatlong magkaibang scheme, habang sa Lojban ay sumusunod sila sa parehong prinsipyo.
Mga punto sa oras at lugar
Ang isang tense modal particle na walang sumusunod na argumento ay naglalarawan ng pangyayari bilang relative sa dito at ngayon:
mi pinxe ba mi ba pinxe Iinom ako.
mi pinxe bu'u mi bu'u pinxe Umiinom ako sa lugar na ito.
Ang isang tense modal term na may sumusunod na argumento ay naglalarawan ng pangyayari bilang relative sa pangyayari sa argumentong iyon:
mi pinxe ba le nu mi cadzu Umiinom ako pagkatapos kong maglakad.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi bu'u pinxe | Umiinom ako dito. |
| mi ba citka le plise | Kakain ako ng mansanas. |
| mi pinxe ba le nu mi cadzu | Umiinom ako pagkatapos kong maglakad. |
Isalin sa Lojban:
| Maglalakad ako. | mi ba cadzu |
| Umiinom ako bago ako matulog. | mi pinxe pu le nu mi sipna |
Mga pangyayaring relative sa ibang mga pangyayari sa oras
Sa Tagalog, ginagamit natin ang tinatawag na "sequence of tenses":
la .alis. pu cusku le se du'u ri pu penmi la .doris. Sinabi ni Alice na nakita niya si Doris noon.
- penmi
- … nakikilala … (isang tao)
Dito, ang pangyayaring nakita si Doris ay nangyari bago ang pangyayaring sinabi ni Alice. Gayunman, sa
la .alis. pu cusku le se du'u ri ca kansa la .doris. Sinabi ni Alice na kasama niya si Doris.
- kansa
- … kasama … (isang tao)
ang dalawang pangyayari (sinabi at kasama si Doris) ay nangyari sa parehong oras.
Kaya, sa Tagalog:
- ang panahunan ng pangunahing relasyon ay nauunawaan bilang relative sa sinumang nagsasabi ng relasyong ito.
- ang panahunan ng relasyon sa loob ng pangunahing relasyon ay nauunawaan din bilang relative sa sinumang nagsasabi ng relasyong ito.
Sa Lojban:
- ang panahunan lamang ng pangunahing relasyon ang relative sa sinumang nagsasabi ng relasyon.
- ang ibang mga panahunan ay relative sa bawat isa. Kaya, sa la .alis. pu cusku le se du'u ri pu penmi la .doris. ang pangalawang pu ay relative sa unang pu. Sa la .alis. pu cusku le se du'u ri ca kansa la .doris., ginagamit natin ang ca (sa parehong oras) na relative sa panlabas na relasyon (pu cusku — sinabi).
Gayunman, maaari nating gamitin ang modal term na nau (sa oras o lugar ng nagsasalita), na magbibigay ng parehong epekto tulad ng sa Tagalog:
Narito ang isang halimbawa sa istilo ng Tagalog:
la .alis. pu cusku le se du'u ri nau pu kansa la .doris. Sinabi ni Alice na kasama niya si Doris.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| la .alis. pu cusku le se du'u ri ba penmi la .doris. | Sinabi ni Alice na makikita niya si Doris. |
| mi pu djuno le du'u do ca gunka | Alam kong nagtatrabaho ka. |
| mi pu na djuno le du'u do ba zvati ti | Hindi ko alam na naririto ka. |
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin sa Lojban:
| Sinabi niya sa akin na nasa bahay siya. | ri pu cusku le se du'u ri pu zvati le zdani |
| Alam kong matalino ka. | mi djuno le du'u do ca stati |
Distansya sa oras at espasyo
- fau
- modal term: sa parehong oras, lugar o sitwasyon tulad ng …
- ca
- modal term: sa … (ilang oras), sa parehong oras tulad ng …; "kasalukuyang panahunan"
- bu'u
- modal term: sa … (ilang lugar); dito (sa lugar na ito)
- zi
- kamakailan (maikling oras ang nakalipas) o malapit na (sa maikling oras)
- vi
- malapit sa …
- za
- kanina o sa ilang sandali, sa hindi tiyak na oras
- va
- hindi malayo sa …
- zu
- matagal na ang nakalipas o sa matagal na panahon
- vu
- malayo sa …; malayo
Ito kung paano natin magagamit ang mga kombinasyon ng panahunan upang tukuyin kung gaano kalayo tayo sa nakaraan o hinaharap:
- pu zu ay nangangahulugang matagal na ang nakalipas
- pu za ay nangangahulugang kanina
- pu zi ay nangangahulugang kamakailan
- ba zi ay nangangahulugang malapit na
- ba za ay nangangahulugang sa ilang sandali
- ba zu ay nangangahulugang sa matagal na panahon
Pansinin ang pagkakasunod-sunod ng patinig na i, a, at u. Ang pagkakasunod-sunod na ito ay paulit-ulit na lumilitaw sa Lojban at maaaring sulit tandaan. Ang maikli at mahaba ay palaging nakadepende sa konteksto, relative, at subjective. Halimbawa, dalawang daang taon ay maikling panahon para sa isang species na mag-evolve pero matagal na panahon para maghintay ng bus.
Binabago ng zi, za, at zu ang tense particle tulad ng pu at ba na sinasabi bago ito:
- pu zu ay matagal na ang nakalipas. Ipinapakita ng pu na nagsisimula tayo sa nakaraan, at ipinapahiwatig ng zu na ito ay matagal na panahon pabalik.
- zu pu ay malayo sa oras; may punto pagkatapos ng ilang pangyayari. Ipinapakita ng zu na nagsisimula tayo sa ilang punto na malayo sa oras mula ngayon, at ipinapahiwatig ng pu na umaatras tayo mula sa puntong iyon.
Kaya, ang pu zu ay palaging nasa nakaraan, habang ang zu pu ay maaaring nasa hinaharap.
Ang spatial distance ay minarkahan din ng vi, va, at vu para sa maikli, hindi tiyak (medium), at mahabang distansya sa espasyo.
Upang tukuyin ang distansya sa oras o espasyo, ginagamit natin ang modal term na la'u na may argumento na tumutukoy sa distansya:
ba ku la'u le djedi be li ci mi zvati ti Sa tatlong araw, narito ako.
- le djedi
- ang araw, ang mga araw
Ang space equivalent ng ca ay bu'u, at ang fau ay mas malabo kaysa sa dalawa, dahil maaari itong mangahulugan ng oras, espasyo, o sitwasyon.
ba za vu ku mi gunka Balang araw sa hinaharap, magtatrabaho ako sa isang lugar na malayo.
- gunka
- magtrabaho
mi bu'u pu zu gunka Dati akong nagtatrabaho dito matagal na panahon ang nakalipas.
Ako dito-nakaraan-matagal-distansya trabaho
pu zu vu ku zasti fa le ninmu .e le nanmu Noong unang panahon at sa isang malayong lugar, may naninirahan na babae at lalaki.
- zasti
- … umiiral
Ang huling pangungusap ay kung paano kadalasang nagsisimula ang mga kuwentong engkanto.
Pagsasanay
- cliva
- … umaalis
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi pu zu gunka | Nagtrabaho ako matagal na panahon ang nakalipas. |
| do ba zi cliva | Aalis ka na malapit na. |
| mi vu zvati | Malayo ako. |
Isalin sa Lojban:
| Magtatrabaho ako sa ilang sandali. | mi ba za gunka |
| Malapit ka. | do vi zvati |
Tagal sa oras at espasyo
- ze'i
- modal term: sa maikling panahon
- ve'i
- modal term: sa maliit na espasyo
- ze'a
- modal term: sa ilang panahon
- ve'a
- modal term: sa ilang espasyo
- ze'u
- modal term: sa matagal na panahon
- ve'u
- modal term: sa malawak na espasyo
Muli, madaling tandaan dahil sa pattern na i, a, u.
mi ze'u bajra Tumatakbo ako nang matagal.
do ze'u klama le mi'a gugde ze'u Matagal mong ginugugol ang pagpunta sa ating bansa.
- mi'a
- kami na hindi kasama ka
- gugde
- … ay isang bansa
mi ba zi ze'a xabju la .djakartas. Sa madaling panahon, titira ako sa Jakarta nang ilang sandali.
- xabju
- … nakatira sa … (lugar)
le jenmi pe la .romas. ba ze'u gunta la .kart.xadact. Ang hukbo ng Roma ay aatake sa Carthage nang matagal na panahon.
- le jenmi
- ang hukbo
- gunta
- … umaatake sa … (isang tao o isang bagay)
Hindi ito nangangahulugan na ang mga Romano ay hindi umaatake sa Carthage ngayon. Sa Lojban, kung sinasabi nating totoo ang isang bagay sa isang partikular na oras, hindi ito nangangahulugan na hindi ito totoo sa ibang oras. Maaari mong sabihin ang pu ba ze'u upang malaman natin na ang aktibidad na ito ay nasa hinaharap kapag tiningnan mula sa isang punto sa nakaraan pero nasa nakaraan kapag tiningnan mula ngayon.
le xamsi dagat/karagatan
- le xamsi
- ang dagat, ang karagatan
le ve'u xamsi karagatan
Ang burol ay malapit sa bundok.
le cmana bundok/burol
- le cmana
- ang bundok, ang burol
- jibni
- … malapit sa … (isang bagay)
le ve'u cmana bundok
le ve'i cmana burol
ti ve'u gerku Iyon ay malaking aso. Ito ay isang aso na sumasaklaw sa malaking espasyo.
Pagsasanay
- le kumfa
- ang silid, ang mga silid
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi ze'u pinxe le tcati | Umiinom ako ng tsaa nang matagal. |
| mi ve'i zvati le kumfa | Nasa maliit na silid ako. |
Isalin sa Lojban:
| Mananatili ako dito nang ilang sandali. | mi ze'a zvati ti |
| Ang aso ay sumasaklaw sa malaking espasyo. | le gerku cu ve'u zvati |
«pu'o» — 'malapit nang', «ba'o» — 'hindi na', «za'o» — 'pa rin', «xa'o» — 'na'
Narito ang ilang hanay ng mga modal term na makakatulong sa atin na magdagdag ng mas pinong kahulugan kapag kinakailangan.
Sa mga contour ng pangyayari, hindi tulad ng pu, ca, at ba, tinitingnan natin ang bawat pangyayari bilang may hugis na may mga tiyak na yugto:
- pu'o
- modal term: malapit nang gawin ang isang bagay (hindi pa nangyayari ang pangyayari)
- ba'o
- modal term: hindi na ginagawa ang isang bagay, natapos na ang isang bagay (natapos na ang pangyayari)
Mga halimbawa:
mi ba tavla le mikce Makikipag-usap ako sa doktor (at maaaring nakikipag-usap na rin ako ngayon).
- mikce
- x₁ ay doktor
mi pu pu'o tavla le mikce Malapit na akong makipag-usap sa doktor (hindi pa ako nakikipag-usap noon, hindi pa nagsisimula ang pangyayari noon).
Malapit nang pumasok ang tao.
le sanmi ca pu'o bredi Hindi pa handa ang pagkain.
- le sanmi
- ang pagkain
- bredi
- … handa
mi pu ba'o tavla le mikce Nakausap ko na ang doktor.
Pagkatapos ng ulan. Tumigil na ang ulan.
mi ba ba'o tavla le mikce Nakausap ko na ang doktor.
.a'o mi ba zi ba'o gunka Sana malapit na akong matapos sa trabaho.
- za'o
- modal term: pa rin. Nagpapatuloy ang pangyayari lampas sa natural na katapusan nito
- xa'o
- hindi opisyal na modal term: na, masyadong maaga. Nagsimula na ang pangyayari at masyadong maaga
Mga halimbawa:
ri'a ma do za'o zvati vi Bakit nandito ka pa rin?
la .kevin. xa'o zvati vi Nandito na si Kevin.
Pagsasanay
- jukpa
- … nagluluto ng … (pagkain)
- kelci
- … naglalaro
- le cidja
- ang pagkain
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi pu pu'o ciska | Malapit na akong sumulat. |
| le sanmi ba'o jukpa | Hindi na niluluto ang pagkain. |
| mi za'o kelci | Naglalaro pa rin ako (mas matagal kaysa inaasahan). |
Isalin sa Lojban:
| Umalis na ako. | mi xa'o cliva |
| Magiging handa ang pagkain. | le cidja ba bredi |
Mga yugto ng pangyayari
mi co'a tavla Nagsimula akong magsalita.
ra ca'o ciska Patuloy siyang sumusulat.
ra pu co'u vasxu Tumigil siyang huminga (biglaang hindi inaasahang pagbabago).
- vasxu
- x₁ ay humihinga ng x₂
mi pu mo'u citka le plise Naubos ko nang kainin ang mansanas.
la .maks. pu mo'u zbasu ti voi dinju Naitayo na ni Max ang bahay na ito.
ra pu de'a vasxu Tumigil siya sa paghinga (pero maaaring huminga ulit mamaya).
Huminto ako sa paghinga. Humihinga ako.
mi pu di'a citka le plise Nagpatuloy akong kumain ng mansanas.
Nagpatuloy akong huminga.
- co'a
- modal term: nagsisimula ang pangyayari (ang hangganan ng pangyayari)
- ca'o
- modal term: ginagawa ang isang bagay (nagpapatuloy ang pangyayari)
- co'u
- modal term: tumitigil ang pangyayari
- mo'u
- modal term: nagtatapos ang pangyayari (ang hangganan ng pangyayari)
- de'a
- humihinto ang pangyayari (inaasahang magpapatuloy ang pangyayari)
- di'a
- nagpapatuloy ang pangyayari
mi de'a ze'i jundi BRB (Babalik ako agad).
mi di'a jundi Bumalik na ako (nagbibigay pansin).
- jundi
- x₁ ay nagbibigay pansin sa x₂
Ang dalawang ekspresyong ito ay karaniwan sa text chat para ipahiwatig na wala ka o hindi nagbibigay pansin, at pagkatapos ay bumalik online:
Maaari ring sabihin lang ang de'a o di'a at umasang maiintindihan.
Pagsasanay
- vasxu
- … humihinga
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi co'a tavla | Nagsimula akong magsalita. |
| mi ca'o pinxe le tcati | Umiinom ako ng tsaa. |
| mi co'u tavla | Tumigil akong magsalita. |
| mi de'a vasxu | Huminto ako sa paghinga. |
Isalin sa Lojban:
| Nagpatuloy akong magtrabaho. | mi di'a gunka |
| Natapos akong kumain. | mi mo'u citka |
Tuloy-tuloy at progresibong mga pangyayari
- ru'i
- modal term: tuloy-tuloy ang pangyayari
.i mi pu ru'i citka le plise Tuloy-tuloy akong kumain ng mansanas.
Pansinin ang pagkakaiba:
- Ipinapahiwatig ng ru'i na tuloy-tuloy ang pangyayari at hindi humihinto.
- Ipinapahiwatig ng ca'o na nagpapatuloy ang pangyayari. Maaari itong minsan huminto at pagkatapos ay magpatuloy.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi pu ru'i citka le plise | Tuloy-tuloy akong kumain ng mansanas. |
| le mlatu cu ru'i sipna | Tuloy-tuloy na natutulog ang pusa. |
| xu do ca'o kelci | Naglalaro ka ba (nagpapatuloy pa)? |
- kelci
- maglaro
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin sa Lojban:
| Tuloy-tuloy akong nagtatrabaho dito. | mi ru'i gunka bu'u |
| Sumasayaw pa rin sila. | ri ca'o dansu |
Mga contour ng lugar
Ang mga contour ng pangyayari ay maaaring gamitin upang tumukoy sa espasyo kung lalagyan natin ng fe'e sa harap:
le rokci cu fe'e ro roi zvati Ang mga bato ay nasa lahat ng dako.
'sa kaliwa', 'sa kanan'
Ang tao ay nasa kanan ng puno mula sa punto de vista ng tagamasid.
le prenu cu sanli le dertu bu'u le pritu be mi Nakatayo ang tao sa lupa sa kanan ko.
le gerku cu vreta le ckana bu'u le zunle be le verba Nakahiga ang aso sa kama sa kaliwa ng bata.
ko jgari le panbi poi zunle Kunin mo ang panulat sa kaliwa.
le mlatu cu plipe bu'u le crane be do Tumalon ang pusa sa harap mo.
ko catlu le dinju poi crane Tingnan mo ang bahay sa harap.
le verba cu zutse le stizu bu'u le trixe be mi Nakaupo ang bata sa upuan sa likod ko.
le prenu cu sanli ki mi bu'u le pritu be le tricu bei mi Nakatayo ang tao sa kanan ng puno mula sa aking punto de vista.
le dinju cu zunle le rokci ti Ang bahay ay nasa kaliwa ng bato kung titingnan mula rito.
- zunle
- x₁ ay nasa kaliwa ng x₂ kung titingnan mula sa x₃
- pritu
- x₁ ay nasa kanan ng x₂ kung titingnan mula sa x₃
- crane
- x₁ ay nasa harap ng x₂ (x₁ ay nasa pagitan ng x₂ at ng sinumang tumitingin) kung titingnan mula sa x₃
- trixe
- x₁ ay nasa likod ng x₂ kung titingnan mula sa x₃
- sanli
- x₁ ay nakatayo sa x₂
- zutse
- x₁ ay nakaupo sa x₂
- vreta
- x₁ ay nakahiga sa x₂
- le dertu
- ang lupa, ang dumi
- le ckana
- ang kama
- le stizu
- ang upuan
- le pelji
- ang papel
- le penbi
- ang panulat
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
- sanli
- … nakatayo sa … (ibabaw)
- le dertu
- ang lupa, ang dumi
- vreta
- … nakahiga sa … (ibabaw)
- le ckana
- ang kama
- jgari
- … humahawak sa … (isang bagay)
- le penbi
- ang panulat
- plipe
- … tumatalon
- crane
- … nasa harap ng … (isang bagay)
- zutse
- … nakaupo sa … (ibabaw)
- le stizu
- ang upuan
- trixe
- … nasa likod ng … (isang bagay)
| le mlatu cu zunle le gerku | Ang pusa ay nasa kaliwa ng aso. |
| ko cadzu le crane be mi | Maglakad ka sa harap ko. |
| le prenu cu sanli le trixe be le dinju | Nakatayo ang tao sa likod ng bahay. |
Isalin sa Lojban:
| Ang aso ay nasa kanan ko. | le gerku cu pritu mi |
| Umupo ka sa harap ng bahay. | ko zutse le crane be le dinju |
Pagsasanay: posisyon
| ma nabmi | Ano ang problema? |
| ma'a nitcu tu'a le fonxa pe la .alis. | Kailangan namin ang telepono ni Alice. |
| .i la .alis. ca zvati ma | Nasaan si Alice? |
| la .alis. ca na ku zvati le bu'u tcadu .i mi pu mrilu le srana be le fonxa fi la .alis. .i ri ca ca'o vofli la .paris. .i ku'i mi pu zi te benji le se mrilu be la .alis. .i ri curmi le nu mi'a pilno le fonxa .i .e'o do bevri ri mi | Wala si Alice sa lungsod ngayon. Nag-email ako sa kanya tungkol sa telepono. Lumilipad si Alice ngayon patungong Paris. Pero kamakailan ay nakatanggap ako ng email mula sa kanya. Pinapayagan niya tayong gamitin ang telepono. Pakidala ito sa akin. |
| .i bu'u ma mi ka'e cpacu le fonxa | Saan ko makukuha ang telepono? |
| le purdi .i .e'o do klama le bartu | Sa hardin. Pakipunta sa labas. |
| mi ca zvati ne'a le vorme .i ei mi ca klama ma | Malapit ako sa pinto. Ngayon saan ako dapat pumunta? |
| ko klama le zunle be le tricu .i ba ku do viska le pa jubme | Pumunta ka sa kaliwa ng puno. Pagkatapos ay makikita mo ang isang mesa. |
| mi zgana no jubme | Wala akong nakikitang mesa. |
| ko carna gi'e muvdu le pritu .i le jubme cu crane le cmalu dinju .i le fonxa cu cpana le jubme .i ji'a ko jgari le penbi .e le pelji .i le za'u dacti cu cpana si'a le jubme .i ba ku ko bevri le ci dacti le zdani gi'e punji fi le sledi'u pe mi | Lumiko ka at lumipat sa kanan. Ang mesa ay nasa harap ng maliit na gusali. Ang telepono ay nasa ibabaw ng mesa. Gayundin, kunin mo ang lapis at papel. Nasa ibabaw din sila ng mesa. Pagkatapos ay dalhin mo ang tatlong bagay sa bahay at ilagay sa silid ko. |
| vi'o | Gagawin ko. |
Pagsasanay: mga sasakyan
| mi jo'u le pendo be mi pu ca'o litru le barda rirxe bu'u le bloti | Ako at ang mga kaibigan ko ay naglalakbay sa malaking ilog sakay ng bangka. |
| .i ba bo mi'a klama le vinji tcana | Pagkatapos ay pumunta kami sa paliparan. |
| .i xu do se marce le karce | Sumakay ka ba ng kotse? |
| .i na ku se marce .i mi'a pu klama fu le trene .i ze'a le cacra mi'a zvati bu'u le carce | Hindi. Pumunta kami sakay ng tren. Sa loob ng isang oras, nasa bagon kami. |
- marce
- x₁ ay sasakyan na nagdadala ng x₂
- se marce
- x₁ ay pasahero ng x₂
- karce
- x₁ ay kotse na nagdadala ng x₂
- bloti
- x₁ ay bangka na nagdadala ng x₂
- vinji
- x₁ ay eroplano na nagdadala ng x₂
- trene
- x₁ ay tren ng mga bagon na x₂
Pagpapayaman ng bokabularyo. Mga bagong salita gamit ang mga panahunan
Maraming salita sa Tagalog ang tumutugma sa mga kombinasyon ng salita sa Lojban:
- pixra
- x₁ ay larawan ng x₃
- le vi'a pixra
- ang larawan sa 2D
- le vi'u pixra
- ang larawan sa 3D, iskultura
2D na larawan, 2D na guhit.
3D na larawan, iskultura.
- le ve'i cmana
- ang burol (literal na "bundok/burol na sumasaklaw sa maliit na espasyo")
- le ve'u xamsi
- ang karagatan (literal na "dagat/karagatan na sumasaklaw sa malaking espasyo")
- le ba'o tricu
- tuod ng puno (literal na "ang hindi na puno")