Aralin 9. Mga lohikal na pang-ugnay
Ang mga lohikal na pang-ugnay sa Lojban ay batay sa 4 na pangunahing anyong: .a, .e, .o, .u. Sa araling ito, tatalakayin natin ang mga ito nang detalyado.
Mga lohikal na pang-ugnay para sa mga argumento
Narito ang mga pang-ugnay na nag-uugnay ng dalawang salita: ito at iyon.
- ti .a ta = ito at/o iyon
mi ba vitke le mamta .a le tamne Bibisitahin ko ang nanay o ang pinsan.
- le mamta
- ang nanay, ang ina
- le tamne
- ang pinsan
Pansinin na ang .a ay maaari ring isalin bilang kahit isa sa dalawang halaga, at sa gayon ay nag-iiwan ng posibilidad na maaaring bisitahin ko silang dalawa sa isang pagkakataon.
- ti .e ta = ito at iyon
mi ralte le pa gerku .e le re mlatu Mayroon akong isang aso at dalawang pusa.
Nagpapanatili ako ng isang aso at dalawang pusa.
- ti .o ta = maaaring pareho ito at iyon, o wala sa kanila
mi ba vitke le mamta .o le tamne Bibisitahin ko ang parehong nanay at pinsan, o wala sa kanilang dalawa.
Pansinin na ang .o ay maaari ring isalin bilang wala sa dalawang halaga, at sa gayon ay nagpapahiwatig na bibisitahin ko silang dalawa sa isang pagkakataon o wala.
- ti .u ta = ito, at marahil iyon, ito kahit anuman ang iyon
mi ba vitke le mamta .u le tamne Bibisitahin ko ang nanay kahit bisitahin ko man o hindi ang pinsan.
Ang .u ay nagbibigay-diin lamang na ang pangalawang halaga ay hindi nakakaapekto sa katotohanan ng pangungusap.
Ang paglalagay ng nai pagkatapos ng pang-ugnay ay nagpapawalang-bisa sa kung ano ang nasa kanan nito. Ang paglalagay ng na bago ang pang-ugnay ay nagpapawalang-bisa sa kung ano ang nasa kaliwa nito:
- ti .e nai ta = ito at hindi iyon
mi nelci la .bob. e nai la .alis. Gusto ko si Bob pero hindi si Alice.
Gusto ko si Bob at hindi si Alice
Maaari rin nating sabihin ti .e nai ku'i ta (ito pero hindi iyon) na nagdaragdag ng lasa ng pagkakaiba para sa pangalawang argumento.
- ti na .e ta = hindi ito pero iyon
mi nelci la .alis. na .e la .bob. Hindi ko gusto si Alice pero gusto ko si Bob.
Gusto ko si Alice hindi at si Bob
Maaaring kakaiba ito pakinggan para sa mga nagsasalita ng Tagalog (Gusto ko si Alice hindi…) kaya maaaring mas gusto mong palitan ang mga argumento at gamitin ang .e nai sa halip: mi nelci la .bob. e nai la .alis. o kahit mi nelci la .bob. i mi na ku nelci la .alis. ay may parehong kahulugan.
- ti na .e nai ta = hindi ito ni iyon (wala)
mi nelci la .alis. na .e nai la .bob. Hindi ko gusto si Alice ni si Bob
Ang pagpapawalang-bisa gamit ang ibang pangunahing pang-ugnay ay maaaring hindi mukhang intuitive na magamit, matututo ka na lang ng mga ito mula sa mga halimbawa:
- ti .a nai ta = ito kung iyon, para sa ito ang eksklusibong kondisyon na mangyari ay iyon
mi ba vitke le mamta .a nai le tamne Bibisitahin ko ang nanay pero para mangyari iyon kailangan kong bisitahin ang pinsan.
Kaya, ang ti .a nai ta ay nangangahulugan na ang ta ay kinakailangan (pero maaaring hindi lang iyon ang kondisyon) para mailapat ang ti.
- ti .o nai ta = alinman sa ito o iyon
mi ba vitke le mamta .o nai le tamne Bibisitahin ko ang nanay o ang pinsan.
Ang .o nai ay maaari ring isalin bilang eksaktong isa sa dalawang halaga.
Kung gusto kong sabihin na bibisitahin ko ang nanay o ang pinsan pero hindi pareho, kailangan ko ang .o nai (alinman/o). Ito ay hindi katulad ng .a (at/o) kung saan maaari kong bisitahin silang dalawa.
-
ti na .u ta = walang epekto (hindi ito, pero marahil iyon)
-
ti na .u nai ta = walang epekto (hindi ito, pero marahil iyon)
-
ti se .u ta = marahil ito, at iyon
-
ti se .u nai ta = marahil ito pero hindi iyon
Ginagamit ang mga ito para sa pag-uugnay ng mga argumento. Para sa pag-uugnay ng mga bahagi ng mga tambalang relasyon, gumagamit tayo ng katulad na mga pang-ugnay: ja, je, jo, ju. Kaya sa halip na tuldok (hinto) gumagamit tayo ng j dito.
Pagsasanay
- le speni
- ang asawa
le speni .e le pendo cu zvati Ang asawa at ang kaibigan ay narito.
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi nelci la .bob. e nai la .alis. | Gusto ko si Bob pero hindi si Alice. |
| mi nelci le pa gerku .a le re mlatu | Gusto ko ang isang aso at/o dalawang pusa. |
| mi ba vitke le mamta .o nai le tamne | Bibisitahin ko ang nanay o ang pinsan. |
Isalin sa Lojban:
| Hindi ko gusto ang nanay ni ang pinsan. | mi nelci le mamta na .e nai le tamne |
| Mahal ni Romeo si Juliet o si Dorothy. | la .rome'os. cu prami la .djuliet. .o nai la .dorotis. |
Mga lohikal na pang-ugnay para sa mga pangungusap
Ito ay mas maikli paraan ng pagsasabi:
mi ralte le pa gerku .i je mi ralte le re mlatu Mayroon akong isang aso, at mayroon akong dalawang pusa.
Ang .i je ay nag-uugnay ng dalawang pangungusap gamit ang lohikal na at, na nagpapakita na ang parehong pangungusap ay bahagi ng isang kaisipan at totoo.
Narito ang mga halimbawa ng ibang pang-ugnay para sa mga pangungusap:
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i je la .djuliet. cu prami la .rome'os. Mahal ni Romeo si Juliet, at mahal ni Juliet si Romeo.
Nangangahulugan ito na ang parehong pahayag ay totoo, ibig sabihin, mahal nila ang isa't isa.
Ang pareho ay naaangkop sa ibang mga pang-ugnay:
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i ja la .djuliet. cu prami la .rome'os. Mahal ni Romeo si Juliet, at/o mahal ni Juliet si Romeo.
Nangangahulugan ito na isa sa kanila ang nagmamahal sa isa, at marahil silang dalawa.
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i jo nai la .djuliet. cu prami la .rome'os. Alinman sa mahal ni Romeo si Juliet o mahal ni Juliet si Romeo.
Dito, alinman sa mahal ni Romeo si Juliet (pero hindi siya mahal ni Juliet), o mahal ni Juliet si Romeo (pero hindi niya mahal si Juliet).
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i ja nai la .djuliet. cu prami la .rome'os. Para mahalin ni Romeo si Juliet, kailangan na mahal ni Juliet si Romeo.
Nangangahulugan ito na kung mahal ni Juliet si Romeo, tiyak na mahal niya siya, pero maaaring mahal niya siya kahit paano (ang tanging imposibleng resulta ay mahal ni Juliet si Romeo pero hindi niya siya mahal).
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i jo la .djuliet. cu prami la .rome'os. Alinman sa mahal ni Romeo si Juliet at mahal ni Juliet si Romeo, o wala sa dalawang pangyayari ang mangyayari.
Nangangahulugan ito na kung mahal ni Juliet si Romeo, mahal niya siya, at kung hindi niya siya mahal, hindi niya siya mahal.
la .rome'os. cu prami la .djuliet. i ju la .djuliet. cu prami la .rome'os. Mahal ni Romeo si Juliet kahit mahal man o hindi siya ni Juliet.
Pansinin kung paano natin ini-Lojban ang pangalang "Romeo": ang kombinasyong "eo" ay imposible sa Lojban, kaya ginamit natin ang "e'o" at nagdagdag ng katinig sa dulo ng kanyang pangalan.
Tandaan na ang da ay tumutukoy sa parehong entidad kapag maraming pangungusap ang magkakaugnay.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi nelci la .bob. i je mi nelci la .alis. | Gusto ko si Bob at gusto ko si Alice. |
| mi nelci la .bob. i ja nai mi nelci la .alis. | Para gusto ko si Bob kailangan na gusto ko si Alice. |
Isalin sa Lojban:
| Alinman sa gusto ko si Bob o gusto ko si Alice. | mi nelci la .bob. i jo nai mi nelci la .alis. |
| Gusto ko si Bob kahit gusto ko man o hindi si Alice. | mi nelci la .bob. i ju mi nelci la .alis. |
Mga lohikal na pang-ugnay sa loob ng mga tambalang relasyon
le melbi xunre fonxa magagandang pulang telepono
le melbi je xunre fonxa maganda at pulang mga telepono
Ang ibang pang-ugnay ay may kahulugan din:
mi nelci ro tu voi xajmi ja melbi prenu Gusto ko ang lahat ng taong nakakatawa o gwapo (o pareho).
mi nelci ro tu voi xajmi jo nai melbi prenu Gusto ko ang lahat ng taong alinman sa nakakatawa o maganda.
Maaaring ipaliwanag ito kung, halimbawa, nakikita ko na ang mga katangian ng pagkakatawa at kagandahan ay hindi magkasundo, ibig sabihin, ang pinagsamang dalawa ay masyadong marami na.
mi nelci ro tu voi xajmi ju melbi nanmu Gusto ko ang lahat ng taong nakakatawa (maganda man o hindi).
At muli, hindi natin dapat kalimutan ang pagkakaiba sa pagitan ng pag-uugnay ng mga argumento at pag-uugnay ng mga bahagi ng mga tambalang relasyon:
mi ba vitke le pa pendo .e le pa speni Bibisitahin ko ang isang kaibigan at isang asawa.
mi ba vitke le pa pendo je speni Bibisitahin ko ang isang kaibigan-at-asawa.
Ang huling pangungusap sa Lojban ay nangangahulugan na ang kaibigan ay asawa rin.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
gleki : … masaya, … may kagalakan| le xunre je gleki mlatu | pula at masayang mga pusa |
| mi nelci le melbi jo nai xajmi prenu | Gusto ko ang mga taong alinman sa maganda o nakakatawa. |
Isalin sa Lojban:
le patfu : ang ama, ang tatay| maganda at nakakatawang tao | le melbi je xajmi prenu |
| Bibisitahin ko ang isang ama na guro rin. | mi ba vitke le patfu je ctuca |
Mga lohikal na pang-ugnay para sa mga buntot ng relasyon
pu ku mi uantida la .soker. gi'e klama le zdani gi'e citka le badna Naglaro ako ng soccer, umuwi, at kumain ng saging.
- uantida
- di-opisyal na relasyon: x₁ ay naglalaro ng laro x₂, lumalahok sa laro x₂
Ang gi'e ay nag-uugnay ng maraming relasyon sa isa na may ilang terminong pinagsasaluhan. Tingnan mo ito: Lumalawak ito sa pu ku mi kelci la .soker. i je pu ku mi klama le zdani … na mas mahaba.
Gamit ang gi'e, pinapanatili natin ang ulo ng relasyon na pare-pareho at tinutukoy ang mga termino pagkatapos ng bawat konstruksyon ng relasyon (kelci la .soker., klama le zdani …).
Kaya, kapag gumagamit ng gi'e, marami tayong relasyon sa buntot na pinagsama pero may karaniwang ulo.
Ang gi'e ay may parehong huling patinig tulad ng sa je at sa gayon ay nangangahulugang at.
Iba pang mga pang-ugnay para sa pag-uugnay ng mga buntot ng relasyon:
- gi'a para sa at/o
- gi'o nai para sa alinman … o
- gi'u para sa kahit anuman atbp.
Ang mga pang-ugnay na ito ay may parehong dulo tulad ng sa seryeng .a, .o, .u.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi citka le badna gi'e pinxe le djacu | Kumakain ako ng saging at umiinom ng tubig. |
| mi klama le zdani gi'a citka | Umuuwi ako at/o kumakain. |
| mi nelci le mlatu gi'o nai le gerku | Gusto ko ang mga pusa o mga aso. |
Isalin sa Lojban:
zgipli : … tumutugtog ng musika| Naglalaro ako at sumasayaw. | mi zgipli gi'e dansu |
| Kumakain ako kahit umiinom man o hindi. | mi citka gi'u pinxe |
Mga termino sa mga pangungusap na may maraming buntot
Pansinin na ang mga panahunan bilang mga termino at mga panahunan na nakakabit sa pangunahing relasyon ng relasyon ay may pagkakaiba kapag inilapat sa mga pangungusap na may maraming nakakabit na relasyon:
- Ang isang termino sa ulo ng pangungusap ay inilalapat sa lahat ng mga buntot nito:
mi ba'o cu citka le badna gi'e pinxe Hindi na ako kumakain ng saging at hindi na umiinom.
Dito, ang ba'o ay inilalapat sa citka le badna gi'e pinxe.
- Ang salitang panahon na bahagi ng relasyon ay inilalapat sa relasyong iyon lamang:
mi ba'o citka le badna gi'e pinxe Hindi na ako kumakain ng saging, pero umiinom ako.
Dito, ang ba'o ay inilalapat sa ipinahiwatig na relasyong mi citka le badna lamang at hindi sa ipinahiwatig na relasyong mi pinxe.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| mi pu citka le badna gi'e pinxe le djacu | Kumain ako ng saging at uminom ng tubig. |
| mi ba'o cu citka gi'e pinxe | Hindi na ako kumakain at hindi na umiinom. |
Isalin sa Lojban:
| Hindi na ako kumakain pero umiinom ako. | mi ba'o citka gi'e pinxe |
| Tumigil akong kumain at tumigil akong uminom. | mi co'u cu citka gi'e pinxe |
Mga tanong na pagpipilian
Ang isa pang uri ng "o" sa Ingles ay matatagpuan sa mga tanong:
— xu do pinxe le tcati .o nai le ckafi? — pinxe — Iinom ka ba ng tsaa o kape? — Oo.
Iyon ay kakaiba, pero ganap na makatwirang sagot: Oo, iinom ako ng tsaa o kape.
Nangyayari ito dahil ang "o" ay may maraming kahulugan sa Ingles:
- A o B ay maaaring mangahulugang alinman sa A, o B pero hindi pareho. Gumagamit tayo ng .o nai dito.
- A o B ay maaaring mangahulugang A o B o pareho. Gumagamit tayo ng .a dito.
- A o B? ay maaaring maging tanong na nangangahulugang pumili mula sa A at B, alin sa kanila ang pipiliin mo? Gumagamit tayo ng ji dito.
Kaya, sa huling kaso, gumagamit tayo ng hiwalay na pang-ugnay na pang-tanong na ji:
— do pinxe le tcati ji le ckafi? — Iinom ka ba ng tsaa o kape?
Mga posibleng sagot:
le tcati .e le ckafi Tsaa at kape.
le tcati Tsaa.
le ckafi Kape.
Posible ring gumamit ng mga pang-ugnay sa pagsagot:
.e — Pareho (ang una at pangalawang aytem ay pinili)
.e nai — Ang una (tsaa) (ang una pero hindi ang pangalawa ay pinili)
na .e — Ang pangalawa (kape) (hindi ang una pero ang pangalawa ay pinili)
na .e nai — Wala sa dalawa (hindi ang una at hindi ang pangalawa ay pinili)
Maaari kang magtanong sa parehong paraan tungkol sa ibang uri ng mga pang-ugnay na tinalakay natin. Ang pang-tanong na pang-ugnay para sa mga buntot ng relasyon ay gi'i, para sa mga tambalang relasyon — je'i, para sa mga pangungusap — .i je'i.
Ang mga di-tuwirang tanong ay nakakamit gamit ang ji kau:
Isipin na tinanong ng waiter ang isang bisita
- le'e dembi ji le'e rismi - Beans o kanin?
- le'e dembi
- ang tipikal na beans
- le'e rismi
- ang tipikal na kanin
Kapag sumagot ang bisita, alam na ng waiter kung gusto ng bisita na kumain ng beans o kanin:
ba le nu le vitke cu spusku kei le bevri cu djuno le du'u le vitke cu djica le nu ri citka le'e dembi ji kau le'e rismi Pagkatapos sumagot ang bisita, alam ng waiter kung gusto ng bisita na kumain ng beans o kanin.
- le vitke
- ang bisita, ang panauhin
- spusku
- … sumasagot … (teksto)
- le bevri
- ang tagadala, ang waiter
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| do pinxe le tcati ji le ckafi | Iinom ka ba ng tsaa o kape? (alin?) |
| le pa melbi ji le re xajmi prenu | Ang isang maganda o ang dalawang nakakatawang tao? (alin?) |
Isalin sa Lojban:
| Mahal mo ba si Romeo o si Bob? (alin?) | do prami la .rome'os. ji la .bob. |
| Si Bob o si Alice? (alin?) | la .bob. ji la .alis. |
Mga pang-ugnay na nauuna
ge do gi mi parehong ikaw at ako
ge nai do gi mi Hindi ikaw pero ako
ge do gi nai mi Ikaw pero hindi ako
go nai do gi mi Alinman sa ikaw o ako
Ang pang-ugnay na nauuna na ge ay nangangahulugang at, pero inilalagay ito bago ang unang argumento, na may gi na naghihiwalay sa dalawang argumento. Ang seryeng ito ay kahanay sa ibang mga pang-ugnay: ga, ge, go, gu, pati na rin ang ga nai, ge nai, go nai, atbp. Ang panghiwalay na gi ay pareho para sa lahat ng mga ito.
Ang paggamit ng mga pang-ugnay na ito ay para sa kaginhawahan:
mi citka ge nai le badna gi le plise Kumakain ako hindi ng saging pero ng mansanas.
Dito, tulad ng sa Tagalog, ang hindi ay sinabi bago ang unang argumento.
Ang ge at mga salita sa seryeng ito ay maaari ring gamitin para sa pag-uugnay ng mga relasyon:
ge mi dansu gi mi zgipli le pipno Parehong sumasayaw ako at tumutugtog ng piano.
- zgipli
- x₁ ay tumutugtog ng instrumentong pangmusika x₂
- le pipno
- piano
- cilmo
- … basa
.i ga nai pu zi carvi gi ca cilmo Kung umuulan kamakailan, basa ngayon.
Pagsasanay
Takpan ang kanang bahagi ng talahanayan. Isalin mula sa Lojban:
| ge do gi mi nelci le mlatu | Parehong ikaw at ako ay gusto ang pusa. |
| ge nai do gi mi prami la .alis. | Hindi ikaw pero ako ang nagmamahal kay Alice. |
Isalin sa Lojban:
| Alinman sa ikaw o ako ang umiinom ng kape. | go nai do gi mi pinxe le ckafi |
| Parehong sumasayaw at tumutugtog ng piano. | ge dansu gi zgipli le pipno |